काठमाडौं- प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले आफ्नो आसन्न भारत भ्रमणमा नयाँ सन्धि-सम्झौता गर्ने भन्दा पनि पुराना सन्धि सम्झौताअनुसारका काममा के-कति प्रगति भए भन्नेबारे जोड दिने बताएका छन्। चैत २० को व्यवस्थापिका संसद् बैठकमा गरेको विशेष सम्बोधनमा प्रधानमन्त्री ओलीले आफ्नो भारत भ्रमणबारे जानकारी दिँदै पुराना सन्धि सम्झौताको कार्यान्वयनलाई आफूले ध्यानमा राखेर भारतीय पक्षसँग कुरा गर्ने उल्लेख गरे।
प्रधानमन्त्री ओलीले संसद्मा दिएको जानकारी अनुसार आसन्न भारत भ्रमणमा उनले भारतीय पक्षले गरेका प्रतिबद्धता र सम्झौताका काममा किन प्रगति भएनन् भनेर प्रश्न गर्नेछन्। त्यसो त यसअघिका प्रधानमन्त्रीले आफ्नो भारत भ्रमणमा क्रममा भन्ने गरेको कुरा पनि यही थियो कि, 'देशलाई हित नहुने र शिर झुकाउने गरी कुनै सम्झौता गर्दिनँ। पुराना सन्धि-सम्झौता कार्यान्यवनमा जोड दिन्छु।'
प्रधानमन्त्री ओलीको भ्रमणपछि भारतले प्रतिबद्धता गरेर पूरा नगरेका कामहरु अघि बढ्लान् कि भन्ने आशा पलाउनु स्वभाविक छ, किनभने उनी स्थिर भनिएको नेपाल सरकारको शक्तिशाली प्रधानमन्त्री हुन्। उनले भारतसँग लिने अडान र गर्ने निर्णयले केही फरक त ल्याउला भन्ने जनमानसमा अपेक्षा छ। तर, हालसम्मका व्यवहारमा त्यस्तो देखिएको छैन। त्यसमध्ये एक ज्वलन्त उदाहरण हो, महाकाली सिँचाइ आयोजना, जुन भारतले आफ्नो काम नगरिदिँदा हल न चलको अवस्थामा छ।
महाकाली सिँचाइ आयोजना, तेस्रो चरण २०५२ साल (सन् १९९६) को एकीकृत महाकाली नदी शारदा ब्यारेज, टनकपुर ब्यारेज तथा पञ्चेश्वर आयोजना सम्बन्धी सन्धि अनुसार सुरु भएको आयोजना हो। सो सन्धि अनुसार भारतको टनकपुर ब्यारेजबाट नेपालले वर्षायाममा २८ दशमलब ३५ घनमिटर प्रतिसकेन्ड (१००० क्युसेक) तथा हिउँदमा ८ दशमलब ५ घनमिटर प्रतिसकेन्ड (३०० क्युसेक) तथा दोधरा-चाँदनी क्षेत्रमा १० घनमिटर प्रतिसकेन्ड (३५० क्युसेक) सिँचाइका लागि पानी प्राप्त गर्ने प्रावधान छ।
यसैगरी, हाल सञ्चालनमा रहेको बनबासा ब्यारेज बन्द भयो भने सोबाट नेपाललाई प्राप्त भइरहेको पानी पनि टनकपुर ब्यारेजबाटै प्राप्त हुने प्रावधान छ। सोही प्रावधान अनुसार आर्थिक वर्ष २०६३/०६४ देखि सुरु भएको यस आयोजनाको टनकपुर मूलनहर भारतको टनकपुर ब्यारेजको पूर्वपट्टीबाट निस्केर कञ्चनपुरको त्रिभुवनबस्ती क्षेत्र तथा कैलालीको मालाखेती क्षेत्रसम्म पुग्ने प्रस्ताव गरिएको छ।
आयोजना सम्पन्न हुँदा कञ्चनपुर र कैलालीको करिब ३५ हजार हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा उपलब्ध हुन्छ।
तर, भारतीय पक्षले सन्धिमा भएअनुसार र प्रतिबद्धता गरेअनुसारको काम नगरिदिँदा नेपालले महाकालीबाट पाउने पानी अहिलेसम्म थोपै पाएको छैन।
महाकाली सिँचाइ अयोजनाका सिनियर डिभिजनल इन्जिनियर वीरसिंह धामी भन्छन्, 'टनकपुर ब्यारेजबाट निर्माण गर्नुपर्ने हेडरेगुलेटर र उक्त ब्यारेजबाट नेपालको सिमाना ब्रह्मदेवसम्मको करिब १२ सय मिटर मूलनहर भारतले निर्माण गरिदिनुपर्ने कुरा सन्धिमै उल्लेख छ। तर, भारतीय पक्षबाट हुनुपर्ने काम अहिलेसम्म भएको छैन।'
धामीका अनुसार दोधरा-चाँदनीको सिँचाइ सम्बन्धमा पनि भारतीय पक्षले ‘दोधरा-चाँदनीका लागि भने पञ्चेश्वर आयोजना बनेपछि मात्र सिँचाइ दिने हो‘ भन्ने जिकिर गरी हालसम्म हलो अड्काएको अड्कायै छ। जबकि, पञ्चेश्वर आयोजना कहिले बन्छ भन्ने कुरा सम्झौता गर्ने दुवै देश नेपाल र भारतलाई नै थाहा छैन।
इन्जिनियर धामीले भने, 'भारतले हेडरेगुलेटर र ब्यारेजबाट नेपालको सिमानासम्म मूल नहर नबनाइदिएसम्म नेपालले पानी पाउँदैन। जब कि हामीले आफ्नै लगानीमा नेपाल-भारत सिमानादेखि १३ किलोमिटर लामो टनकपुर मूलनहरको निर्माण कार्य सम्पन्न गरिसकेका छौं।'
महाकाली सिँचाइ अन्तर्गत नेपालतर्फ बनेको मूलनहर
हालसम्म नेपालले नहर निर्माणका लागि करिब २ अर्ब रुपैयाँ लगानी गरिसकेको छ। यदि भारतले बनाइदिनुपर्ने हेडरेगुलेटर र मूलनहर बनाइदिएन भने हाम्रो लगानी बालुवामा पानी जस्तो हुने इन्जिनियर धामी बताउँछन्। उनका अनुसार भारतले चाहने र निर्माण गर्ने हो भने १ वर्षमै महाकालीको पानीले नेपालका भूभाग सिँचाइ गर्न सकिन्छ।
टनकपुरबाट पाउने पानी सन्धि भएकै दिनदेखि नेपालले पाउने हक सन्धिमा स्थापित भए पनि २२ वर्ष बितिसक्दा समेत नेपालले उक्त पानी प्रयोग गर्ने बाटो पाएको छैन। अर्थात् भारतले नेपाललाई विश्वास नगरेर वा हेपेर आफ्नो जिम्मेवारी पूरा नगर्नु र भारतलाई नेपाली पक्षले आफ्नो प्रतिबद्धता पूरा गर भन्न नसक्नु दुवैतर्फको कमजोरी हो।
यदि, प्रधानमन्त्री ओलीले भारतीय पक्षलाई उसका प्रतिबद्धता सम्झाउने क्रममा 'महाकालीको नहर किन बनाएनौ?' भनेर प्रश्न गर्न सक्छन् र 'आफ्नो प्रतिबद्धता पूरा गर' भनेर हाँक दिन सक्छन् भने महाकालीको पानी ल्याउन आफ्नो क्षेत्रमा नेपालले गरेको लगानीले सार्थकता पाउनेछ।
महाकाली सिँचाइ आयोजनामा भारतका तर्फबाट अड्किएको हलो अड्किरहन्छ कि खुला हुन्छ, त्यो भने प्रधानमन्त्री ओलीको भ्रमणपछि देखिने विषय हो।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
